Үнэт цаасны зах зээл
Үнэт цаас түүний төрөл.
Үнэт цаас гэдэг нь хөрөнгийн бирж дээр арилжаасан зориулалттай бөгөөд гарсан этгээдийнхээ хөрөнгөөр баталгаажсан баримт бичиг буюу гүйлгээний чадвар бүхий санхүүгийн бараа юм .Үнэт цаас түүний төрлүүд арилжаалах нөхцөл, баталгааны хувьд ялгаатай байх боловч түүнийг гаргагчдаа хөрөнгө оруулалт санхүүжилтын эх үүсвэр болж чадах ба эзэмшигчдийнхээ хувьд хожим мөнгөөр илэрхийлэгдсэн орлого оруулж байдгаараа ижил агуулагатай юм.
Үнэт цаас нь: 1. Хувьцаа
2. Өрийн бичиг
3. Бонд барьцаа
4. Хөрөнгө оруулалтын эрхийн бичиг
5. Чек өрийн баталгааа (вексель) гэх мэт олон төрөлтэй.
А.Хувьцаа гэдэг нь хөрөнгө эзэмших эрхийн баталгаа буюу тухайн пүүёийн хөрөнгийн тодорхой хэсгийг эзэмшиж байгаа гэдгийг илэрхийлсэн ашгаас хамаарна.
Ногдол ашиг нь хувьцаа нэг бүрт тооцож гаргасан мөнгөн илэрхийлэг боловч түүнийг хувьцаа эзэмшигчдэд мөнгөөр бичиг эсвэл хувьцааны хэлбэрээр олгож байвал түүнийг хувьцаат ногдол ашиг гэж нэрлэнэ.
Хувьцаа нь дотроо:
-Энгийн
-Давуу эрхтэй хувьцаа
Б.Зээл олгоохыг гэрчилж байгаа үнэт цаасыг өрийн бичиг гэж нэрлэдэг.Өрийн бичгийг худалдаж авах нь түүнийг гаргасан байгууллагад мөнгө зээлдүүлж байнга гэсэн үг юм.
Нөгөө талаас хөрөнгийнхөө харьцангуй аюулгүй байдлыг хангах илүү баталгаат ,хүү олон сонирхолтой хүмүүс ,байгууллага, өрийн бичиг худалдаж авдаг.Иймд өрийн бичгийг
-Засгийн газар
-Орон нутгийн захиргаа
-Компани аль аль нь гаргаж болно.
Ихэнхдээ засгийн газар ,орон нутгийн засаг захиргааны байгууллагаас өрийн бичгийн гол төсөв ,төсвийн алдагдлыг нөхөх ,үйлдвэр ,пүүс банкууд íýìýëò õºðºíãèéí õýðýãöýýãýý õàíãàõ çîðèëãîîð òîäîðõîé õàíãàõ çîðèëãîîð òîäîðõîé õóãàöààòàé ãàðãàäàã.
ªðèéí áè÷èã ãàðãàã÷ íü ò¿¿íèé õóäàëäàí àâàõ, õ¿ì¿¿ñ áàéãóóëëàãàä æèë á¿ð òîäîðõîé õýìæýýíèé õ¿¿ õóãàöàà äóóñàõàä íü àíõ çýýëäýæ àâñàí ìºíãèéã ýðã¿¿ëýí òºëºõ ¿¿ðýã õ¿ëýýíý.

Áèðæ ò¿¿íèé òºðºë
Áèðæ íü áàðàà, ¿íýò öààñ, ãàäààä âàëþòûí ñîëèëöîîã ÿâóóëäàã áàéíãûí àæèëëàãàà á¿õèé Ẻíèé õóäàëäààíû õýëáýð þì. Çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãéèí õàðèëöàà õºãæñºí íºõöºëä ¿éëäâýðèéí ýçýí,¿éëäâýðèéí õýðýãñýë, àæèëëàõ õ¿÷èéã òàâààðûí áà àæèëëàõ õ¿÷íèé çàõ çýýë äýýðýýñ õóäàëäàí àâàõ áºãººä ýõíèéõèéã õºðºíãèéí áà áèðæ ãýæ íýðëýäýã.
À. Òàâààðûí
Á. Õºäºëìºðèéí
Â. Õºðºíãèéí ãýæ çàõ çýýëèéí õàðèëöààíä îðîëöîæ áàéãàà îáüåêòûí ýäèéí çàñãèéí àãóóëãààð íü äýýðõ òºðºëä àíãèëäàã.
Õºðºíãèéí áèðæ, ò¿¿íèé çîõèîí áàéãóóëàëò
Õºðºíãèéí áèðæ íü àëèâàà çàõ çýýëèéí àäèë õóäàëäàã÷ áà õóäàëäàí àâàã÷èä óóëçàí àðèëæàà õýëöýë õèéäýã ãàçàð áºãººä ò¿¿íèé ¿éë àæèëëàãààíä îëîí òîîíû áàéãóóëëàãà õ¿ì¿¿ñ îðîëöîíî.
Õºðºíãèéí áèðæ äýýð ï¿¿ñ êîìïàíèóäûí ¿íýò öààñûã õóäàëäàæ õóäàëäàí àâàõààñ ãàäíà óëñûí ºðèéí áè÷èã áóñàä á¿õ òºðëèéí ¿íýò öààñûã àðèëæèæ áàéäàã. Õºðºíãèéí áèðæèéí ¿éë àæèëëàãàà çºâõºí ¿íýò öààñ àðèëæàõ ¿éë àæèëëàãààãààð õÿçãààðëàãäàõã¿é ò¿¿íýýñ ãàäíà áîíä, àëò çýðýã õºðºíãèéí áóñàä õýëáýðèéã áîðëóóëäàã. Õºðºíãèéí áèðæ íü áàéãóóëëàãà õ¿ì¿¿ñò ñóë ÷ºëººòýé áàéãàà ìºíãºí õºðºíãèéã äàé÷ëàí ¿éëäâýðëýëèéí ýðãýëòýíä îðóóëàõ ãîë ìåõàíèçì þì. Áèðæèéí àæèëòíóóä íü ººðñäèéí àæèë ¿¿ðãèéí õóâààðèéí äàãóó áðîêåð, òðåéäåð äèëåð ãýæ õóâààãäàíà.
- Áðîêåð íü õóâüöàà õóäàëäàõ áîëîí õóäàëäàí àâàõ õ¿ì¿¿ñ áàéãóóëëàãàä çóó÷ëàã÷èéí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýíý.
- Òðåéäåð- õóäàëäàã÷ áà õóäàëäàí àâàã÷èéí õîîðîíä õîëáîí ºã÷ àðèëæàà ÿâóóëàõ ¿¿ðýã á¿õèé áèðæèéí òàíõèìä àæèëàãñäûã õýëíý.
- Äèëå –õýðâýý áðîêåðóóä õóâüöààã ººðèéí õýðýãöýýíäýý çîðèóëàí ººðèéí õºðºí㺺ð õóäàëäàí àâ÷ ãýðýý áàéãóóëáàë äèëåð ãýíý.
Àíõäàã÷ çàõ çýýë ãýäýã íü ¿éëäâýð, êîìïàíèóäààñ øèíýýð ãàð÷ èðñýí ¿íýò öààñûã áîðëóóëàõ, õºðºíãèéã àðèâæóóëàõ çîðèëãîòîé ¿éë àæèëëàãààã õýëýõ áîë, ýðãýëòýíä îðñîí ¿íýò öààñûã õóäàëäàæ, ñîëèëöîõ ¿éë àæèëëàãààã õî¸ðäîã÷ çàõ çýýë ãýæ îéëãîæ áîëíî. Ýíý áàéäëààñ ¿íäýñëýí áèðæ íü íýã òàëààñ õºðºí㺠õóðèìòëóóëàõ íàéäâàðòàé òºëáºð áîëæ, íºãºº òàëààñ õºðºí㺠îëîõ òààòàé íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëäýã. ª.õ ¿íýò öààñíû çàõ çýýë ãýæ õóâüöàà, áîíä, ºðèéí áè÷èã õóäàëäàí àâàõ, õóäàëäàõ îðîí çàéã õýëíý.
¯íýò öààñíû çàõ çýýë çàéëøã¿é áàéõ ó÷èð øàëãààí ãýâýë:
1. Õ¿í àì, àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãûí ñóë ÷ºëººòýé ìºíãºí õºðºíãèéã ã¿éëãýýíä îðóóëæ, ýçäýä íü áèçíåñ õèéæ àøèã îëîõ áîëîìæ îëãîõ
2. Ï¿¿ñ êîìïàíè, áàíêóóä ººðñäèéí ìºí㺺ð õºðºí㺠îðóóëàëò õèéæ, ¿éëäâýðëýë ¿éë÷èëãýý ºðãºòãºí àøèã îðëîãîî íýìýãä¿¿ëýõ
3. Áàíêíû çýýëèéí, íºõöºë, õóãàöàà, õ¿¿, óÿí õàòàí áàéäàë, ò¿¿íèéã àøèãëàã÷äûí íºõöºë øààðäëàãà äýýð áàíêóóä íýëýýä ìîíîïîëü áàéäàã áîëîõîîð õóâüöàà îáèëãàöè ãàðãàæ ñàíõ¿¿ãèéí ýõ ¿¿ñâýð îëîí øààðäëàãàòàé áîëäîã.
4. Çàñãèéí ãàçàð, îðîí íóòãèéí çàñàã çàõèðãààíû áàéãóóëëàãóóäàä òîäîðõîé òºñëèéã ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ ýõ ¿¿ñâýð îëîõ çýðýã øààðäëàãà óðãàí ãàðäàã .
Áðîêåðèéí ï¿¿ñ èéí ¿éë àæèëëàãàà
Õ¿í á¿ðèéã íýã ¿éëäâýð, ï¿¿ñ êîìïàíèéí õóâüöàà ýçýìøèõ? Ò¿¿íèé àøèã îðëîãîîñ õóâü õ¿ðòýõ, óäèðäàõ ¿éë àæèëëàãààíä îðîëöîõ áîëîìæèéã áðîêåðèéí ï¿¿ñ ãýíý.
ª.õ ¿éëäâýð ï¿¿ñ êîìïàíèàñ ãàðãàñàí õóâüöààã èðãýäýä õýðõýí ÿàæ õ¿ðãýõ àæëûã ãàðäàí ã¿éöýòãýõ áàéãóóëëàãà áîë òóñ óëñûí õºðºíãèéí áèðæèéí ãèø¿¿í áîëîí àéìàã õîòûí áðîêåðèéí ï¿¿ñ þì. Ýíäýýñ ¿çâýë óã áàéãóóëëàãà íü
à. Íýã òàëààð èðãýäèéí çàõèàëãà áèåë¿¿ëýõ
á. ͺ㺺 òàëààñ ¿éëäâýð àæ àõóéí õóâüöààã áîðëóóëàõ çóó÷ ëàã÷ áàéãóóëëàãà þì.
Èéìä áðîêåðèéí ï¿¿ñèéí ¿éë àæèëëàãàà äàðààõ áàéäëààð õýðýãæèíý.
- Õóâüöààíû òàëààðõè ìýäýýëëèéã îëîí íèéòýä õ¿ðãýõ
- Çàõ èéëãàà õºðºíãèéí áèðæèä áàéãàà õýëöýë õèéõ ýðõ á¿õèé ººðèéí èòãýìæèëñýí äèëåðò äàìæóëàõ
- Íîãäîë àøèã òàðààõ
- Õóâüöàà ýçýìøèã÷äèéí õóðëûã çîõèîí áàéãóóëàõ òàëààð êîìïàíèóäûí òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ ã.ì
Õýðýâ õóâüöàà àâàõ çàõèàëãà áèåëýõã¿é áîë õºðºí㺠îðóóëàã÷ äàõèí çàõàëãà ºãºõ áóþó ýñâýë èòãýìæèëæ, õàìòûí ñàíä øèëæ¿¿ëýõ ýðõòýé áàéíà.
Áèðæèéí õóäàëäàà íü:
À. Áýëýí áóñ
Á. Øóóä ãýæ õî¸ð òºðºëòýé áàéíà.
À. òîõèîëäîëä áàðàà áîðëóóëàõ ãýæ áàéãàà àæ àõóéí íýãæ õ¿ì¿¿ñýýñ áèðæèä èð¿¿ëñýí òîäîðõîðéëîë òûã ¿íäýñëýí, òýäãýýð áàðàã óðüä÷èëàí õóäàëäàõ ¿éë àæèëëàãààã áýëýí áóñ ãýíý.
Á. Òîõèîëäîëä õóäàëäàí àâàã÷ íü á¿òýýãäýõ¿¿íýý í¿äýýð ¿çýæ õóäàëäàæ àâíà. ¯¿íèéã áèðæèéí õóäàëäààíû øóóä èë òºðºë ãýíý.
Òàâààðûí áèðæèéí îðëîãî äàðààõ ýõ ¿¿ñâýðýýñ á¿ðäýíý.
- Ìýäýýëëýýð õàíãàæ çóó÷èëñíû øèìòãýëèéí îðëîãî
- Çàõèàëãà áèåë¿¿ëñíýýñ
- Òîðãóóëü òºëáºðèéã øèéäâýðëýæ áàðàãäóóëñàí
- Áóñàä òºðëèéí ¿éë àæèëëàãààíû îðëîãî ã.ì